Klimaatverandering en de huisartsenzorg: wat moet je ermee?

Leerlijn maatschappelijk handelen
Auteur	Joanne Kessler;
Stage	1e Huisartsstage; 2e Huisartsstage;
Competentie	5.1 Gezondheidsbevordering;
Leerplek	Leergesprek; Onderwijsprogramma; Zelfstudie;

Inhoud

1 Relevantie
2 Doel
3 Gebruiksaanwijzing
4 Achtergrond
5 Onderwijsactiviteiten
6 Bronnen

Relevantie

Volgens de World Health Organization (WHO) is klimaatverandering de grootste bedreiging voor de gezondheidszorg waarmee de mensheid wordt geconfronteerd [15]. In de rapporten in 2021 van zowel de WHO [16], de Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) [17] en the Lancet Countdown [18] wordt de link gelegd tussen de opwarming van de aarde door broeikasgassen en de invloed hiervan op onze leefomstandigheden. Door de effecten van klimaatverandering zullen er meer hitte golven en andere extreme weersomstandigheden zijn zoals bosbranden en overstromingen, er zullen voedseltekorten ontstaan, meer infectieziektes voorkomen en de zeespiegel zal stijgen. Een aantal gevolgen hiervan zullen toename van sterfte door warmte gerelateerde aandoeningen, verspreiding van infectieziekte, ondervoeding, migratie en psychische problemen zijn [19].

Als huisartsen, maar ook als mens, zullen we met deze gevolgen te maken gaan krijgen. Daarnaast is de gezondheidszorg echter ook deels verantwoordelijk voor deze verandering. In Nederland wordt 7% van de CO2 uitstoot door de gezondheidszorg veroorzaakt. Dit is bijna evenveel als de uitstoot van Tata Steel en de RWE centrale in Eemshaven bij elkaar [20]. Naast het behandelen van de gevolgen, ligt de verantwoordelijkheid om verergering te voorkomen dus mogelijk ook deels bij ons.

Maar wat moet en wil je hier eigenlijk mee? Met deze bouwsteen willen we verder ingaan op de achtergrond en jou hier een mening over laten vormen. In de bouwsteen ‘Planetaire gezondheid en de huisartsenzorg: in actie!’, zullen we met name praktische handvaten toereiken.

Doel

Kennis krijgen over de invloed van de zorgsector op de klimaatverandering
Kennis krijgen over de invloed van de klimaatverandering op de volksgezondheid
Een mening vormen over jouw taak als zorgverlener in het klimaatdebat

Gebruiksaanwijzing

Met deze bouwsteen willen we met name achtergrondinformatie geven en het op gang brengen van de discussie: wat moet je wil je hier eigenlijk mee? We doen dit aan de hand van input voor leergesprekken, aanbevelingen voor achtergrondinformatie, maar ook activiteiten voor je terugkomdag zoals het organiseren van een debat. Deze onderdelen kunnen zowel in je eerste als tweede huisartsstage gebruikt worden, maar zijn eigenlijk zorgverlener breed en dus zeker ook tijdens de overige stages te gebruiken. Dit onderwerp is nog volop in de maak, dus er zullen nog onderdelen aan worden toegevoegd de komende tijd.

Achtergrond

Als sinds 1820 vermoeden wetenschappers dat broeikasgassen warmtestraling rondom de aarde tegenhouden en daarmee voor opwarming zorgen [21]. Deze opwarming van de aarde zorgt voor een warmer klimaat en verandering in weerspatronen. Deze klimaatveranderingen hebben vele effecten op onze gezondheid. En zoals de WHO aangeeft: mensen die het minst aan deze CO2-uitstoot bijdragen, zullen de meeste gevolgen hiervan ondervinden [22].

De meest belangrijke effecten

1. Toename van de warmte. Sinds 1950 zijn de frequenties en hoogtes van hittegolven alleen maar toegenomen en breken ze elk opvolgend jaar het voorgaande record. De temperatuur van de afgelopen 7 jaar zijn de 7 hoogste jaren ooit gemeten. Hittegolven zorgen voor hogere sterftecijfers bij met name kwetsbare groepen: ouderen boven de 65 jaar en kinderen onder de 1 jaar. Met name door cardiovasculaire, cerebrovasculaire en respiratoire aandoeningen zoals uitdroging [1]. Daarnaast vindt er door het warmere weer overdag minder sport plaats, wat een negatief effect op vele welvaartziektes heeft. In lagelonenlanden zorgt dit echter ook voor minder fysiek werk overdag, waardoor de voedselproductie afneemt en er meer sprake van tekorten kunnen komen. Recent onderzoek laat ook zien dat extreme hitte een negatief effect op onze geestelijke gezondheid heeft met meer somberheidsklachten [2]. Door de hogere temperaturen bloeien bestaande planten en bomen ook eerder en mogelijk intenser, wat weer een toename van allergische (astmatische) klachten veroorzaakt [3].

2. Extreem weer. De 5 jaar met de meeste gebieden geteisterd door extreme droogte zijn allemaal sinds 2015 gemeten. Deze droogte zorgt voor watertekorten, problemen met riolering en voedselproductie en vergroot het risico op bosbranden. De bosbranden ontstaan door de combinatie van extreme droogte met toegenomen hitte, waarbij zowel de brand zelf als de rookvorming een risico voor de gezondheid zijn. Daarnaast zijn er ook gebieden waar er juist meer regenval is, met overstromingen als gevolg [4].

3. Infectieziekten. Samen met globalisering is klimaatverandering de grootste oorzaak van de toename van vele infectieziekten. Grotere delen van de wereld hebben nu een zodanig klimaat dat deze geschikt is als leefomgeving en voor verspreiding van deze ziektes. Dit geldt bijvoorbeeld voor Dengue, Zika, Malaria en Cholera met de hierop volgende ziektebeelden [5].

4. Voedseltekorten. Door warmte kunnen landbouwproducten minder goed groeien en zullen oogsten sneller mislukken, met hierdoor tekorten als gevolg. Door de toename van de warmte van het zeewater veranderd ook de hoeveelheid vis in de oceanen en daarbij de visvangst. Er zijn in de wereld ongeveer 3.3 biljoen mensen die afhankelijk zijn van zee voedsel om te overleven [6].

5. Zeespiegelstijging en migratie. Tussen 1902 en 2015 is de zeespiegel met 0.12-0.21 meter gestegen. Bij het smelten van ijskappen kan dit verder oplopen tot 2 meter in de komende 80 jaar. Met name voor Nederland, waarvan het kustgebied voor 1/3 onder zeeniveau ligt, kan dit grote gevolgen hebben. Dit kan leiden tot overstromingen, verzilting van water en de noodzaak tot migreren, met alle psychische gevolgen van dien [7].

Tussen 2030 en 2050 verwacht de WHO dat er per jaar ongeveer 250.000 meer overlijdens zullen zijn door klimaatverandering ten gevolge van ondervoeding, malaria, diarree en hitte stress [8].

De Nederlandse gezondheidszorg stoot ongeveer 11 Mton CO2 per jaar uit en is daarmee goed voor ongeveer 7% van de totale CO2-voetafdruk van Nederland. 80% van deze uitstoot wordt veroorzaakt door energiegebruik van gebouwen, reisbewegingen van zorgmedewerkers en patiënten, en geneesmiddelen. Huisartsen zijn samen met apotheken en paramedici goed voor 15% van de totale CO2-uitstoot door gebouwen. Met name door gasgebruik en elektriciteit voor het verwarmen en verlichten van gebouwen. De uitstoot door reisbewegingen komen met name door het gebruik van de auto, zowel voor woon-werk verkeer als patiënten die van en naar zorglocaties bewegen. De uitstoot door het gebruik van geneesmiddelen vindt met name plaats in de keten vóór de productie, waardoor de invloed hierop erg moeilijk is. De 13% uitstoot van de productie zelf wordt veroorzaakt door elektriciteit, transport en verbranding [23]. Zie bron onderstaand (Gupta strategists [24] )

Onderwijsactiviteiten

Zelfstudie

Verdere achtergrondinformatie, zie ook onze bronnen.

Podcast Koffieco: Duurzaamheid in de zorg. Een interview met Evelyn Brakema, huisarts in opleiding, en Peter Blankenstijn, nefroloog, over duurzaamheid in de zorg. Samen geven zij in dit interview een aantal voorbeelden die dwingen tot nadenken en met name een positieve boodschap verkondigen: het is een win-win situatie voor de gezondheid als wij met elkaar de handen ineenslaan en allemaal duurzamer zouden gaan denken [9]
LOVAH werkgroep duurzaamheid: Deze werkgroep is opgericht door AIOS die vinden dat dit thema ook ons als toekomstige huisartsen aangaat. Op deze site zijn webinars terug te vinden, net als adviezen voor een (startende) huisarts [10]
E-learning Stichting Dok-H: Duurzaamheid in de praktijk. Deze e-learning beidt antwoord op de volgende vragen: wat is de invloed van de klimaatverandering op de gezondheid van de mens? Wat heeft klimaatverandering voor invloed op het spreekuur van de toekomst? Hoe kan ik als huisarts in de praktijk iets doen om positief bij te dragen aan een beter klimaat? [11]

Leergesprek

Onderwerpen: ga met je opleider na of jullie ooit stil hebben gestaan bij de gevolgen van klimaatverandering op onze gezondheid of de uitstoot van de gezondheidszorg.

Wat vinden jullie hiervan?
Vinden jullie ook dat dit iets is waar je je mee bezig zou moeten houden of niet? En waarom dan?
Kunnen jullie voorbeelden bedenken van collega’s die zich hier al mee bezig houden?

Onderwijsprogramma

Onderwijs organiseren: maak aan de hand van deze bouwsteen/ bronnen/ de achtergrond informatie te vinden bij zelfstudie een presentatie voor de terugkomdag.

Debat organiseren: Organiseer een debat met je onderwijsgroep over klimaatverandering en de verantwoordelijkheid van de huisarts.

Kies een werkvorm, zoals het kettingdebat of Lagerhuis, zie schooldebatteren.nl [12]
Maak een aantal stellingen. Voorbeelden: Klimaatverandering is met name nu een bedreiging voor mensen in lagelonenlanden, dus wij hoeven ons hier niet mee bezig te houden. Klimaatverandering zou een vast onderdeel moeten zijn in het onderwijs voor de huisartsenzorg. De gezondheidszorg zorgt slechts voor 7% van de uitstoot, het is beter om je op grotere vervuilers te richten.
Stuur voorafgaand aan het onderwijs informatie naar je groepsgenoten zodat ze zich wat kunnen inlezen en het debat ook inhoudelijk kan worden. Dat kan bijvoorbeeld deze bouwsteen zijn.
Stel een debatleider(s) aan, dit kan jij zelf zijn. Maak duidelijke afspraken over de tijd per stelling en tijd in totaal.
Bespreek het debat na: wat werkte wel/ niet? Wat waren goede opmerkingen? Zijn mensen nog van gedachten veranderd?

Keek op de Week: Bespreek tijdens een keek op de week verschillende onderdelen van klimaatverandering en de gezondheidszorg aan de hand van artikelen. Enkele recente artikelen (maar er zijn vele te vinden!):

Klimaatverandering is ook vanuit medisch perspectief prioriteit nummer één. Volkskrant 2021 [13]
Waarschuwen voor de klimaatcrisis. Ook dat is de taak van een dokter, vindt hoogleraar Marcel Olde Rikkert. Trouw 2021 [14]

Bronnen

De Lancet Countdown. Hier wordt elk jaar een update gepubliceerd over effecten van het veranderende klimaat op de gezondheid, door wetenschappers van verschillende academie en de United Nations (UN) (gratis registreren nodig) [25]
Boek: Hoe gaan we dit uitleggen, Jelmer Mommers [26]
IPCC rapport 2022. In 1988 is het IPCC (intergovernmental panel on climate change) opgericht. Een wetenschappelijke organisatie van de VN die alle klimaatwetenschap elke 5-6 jaar samenvat en een rapport uitbrengt [27]
WHO. Climate change and health, 2021 [28]
WHO, protecting health in Europe from climate change, 2017 update [29]
Gupta strategists. Een stuur voor de transitie naar duurzame gezondheidszorg. Kwantificering van de CO2 uitstoot en maatregelen voor verduurzaming [30]
IFMSA Handvatten Planetary Health in het Medische Onderwijs [31]
Podcast Koffieco [32]
LOVAH werkgroep duurzaamheid [33]
E-learning Stichting Dok-H [34]
Schooldebatteren werkvormen [35]
Klimaatverandering is ook vanuit medisch perspectief prioriteit nummer één. Volkskrant 2021 [36]
Waarschuwen voor de klimaatcrisis. Ook dat is de taak van een dokter, vindt hoogleraar Marcel Olde Rikkert. Trouw 2021 [37]

De bouwstenen in de leerlijn maatschappelijk handelen

De leerlijnen

Leerlijn maatschappelijk handelen
Auteur	Joanne Kessler
Stage	1e Huisartsstage 2e Huisartsstage
Competentie	5.1 Gezondheidsbevordering
Leerplek	Leergesprek Onderwijsprogramma Zelfstudie