Gezondheidsvaardigheden

Leerlijn maatschappelijk handelen
Auteur	Joanne Kessler;
Stage	1e Huisartsstage; 2e Huisartsstage;
Competentie	5.1 Gezondheidsbevordering;
Leerplek	Leergesprek; Onderwijsprogramma; Praktijkleren; Zelfstudie;

Inhoud

1 Relevantie
2 Doel
3 Achtergrond
4 Onderwijsactiviteiten
- 4.1 Bronnen

Relevantie

2,5 miljoen mensen hebben moeite met lezen en schrijven. En 29% van de volwassen Nederlanders heeft beperkte gezondheidsvaardigheden. Iets meer dan de helft van de mensen die moeite hebben met lezen en schrijven is autochtoon Nederlander (60%). Mensen met alleen basisschool leven gemiddeld 6 jaar korter en 15 jaar in minder goed ervaren gezondheid dan mensen met een hbo- of universitaire opleiding. Vaak herken je een patiënt die laaggeletterd is of beperkte gezondheidsvaardigheden heeft niet. Je denkt dat een patiënt onverschillig is of niet gemotiveerd voor een behandeling. Het onderliggende probleem is echter dat de patiënt de uitleg niet begrijpt. Mensen die niet goed kunnen lezen, schamen zich daar vaak voor.

Met deze leerlijn willen we hier meer bewustwording over creëren en je handvaten geven om deze groep patiënten te herkennen en er in je spreekkamer of in de praktijk meer rekening mee te houden.

Doel

Bewustwording over laaggeletterdheid en beperkte gezondheidsvaardigheden
Leren herkennen van patiënten met laaggeletterdheid of zwakbegaafdheid
Handvaten om hier mee om te gaan tijdens je spreekuur
Opties te leren kennen om hier in je praktijk rekening mee te houden

Achtergrond

Gezondheidsvaardigheden zijn de vaardigheden om informatie over gezondheid te verkrijgen, te begrijpen, te beoordelen en te gebruiken bij het nemen van gezondheid gerelateerde beslissingen. Een deel hiervan is laaggeletterd.
Laaggeletterd is moeite met lezen, schrijven en/of rekenen.
Zwakbegaafd: IQ tussen 70 en 85
Verstandelijke beperking: IQ <70

Van de 15-jarige leerlingen in Nederland heeft 13,8% grote moeite met het begrijpen van hun schoolboeken. Deze groep loopt het risico om op latere leeftijd onder de noemer ‘laaggeletterd’ te vallen. 42% van de mensen die alleen lager onderwijs gevolgd hebben, is laaggeletterd. Dit percentage neemt sterk af naarmate het onderwijsniveau stijgt.

Patiënten met een lager IQ zijn kwetsbaar voor het ontwikkelen van ziekten, met name aandoeningen die samenhangen met een ongezondere leefstijl, risicovoller gedrag en/of een lagere sociaal-economische status. Astma en COPD, diabetes, kanker, hart- en vaatziekten en psychische problemen komen aanmerkelijk vaker voor. Voorbeeld: 5,2% van de laagst geletterde mannen heeft diabetes tegenover 1,5% van de hoogst geletterde mannen. Voor vrouwen is dat verschil nog groter: respectievelijk 6% en 0,9%. Ouderen met beperkte gezondheidsvaardigheden hebben een één tot tweemaal hogere kans op voortijdige sterfte. Bij migranten ouderen komt dementie 3-4x vaker voor. (Bostock S, Steptoe A. Association between low functional health literacy and mortality in older adults: Longitudinal cohort study. BMJ, 2012; 344:e1602.)

Andersom kunnen patiënten met een psychische stoornis zich presenteren met onbegrepen lichamelijke klachten. Mensen met een verstandelijke beperking kunnen soms minder goed de relatie leggen tussen lichamelijke symptomen en psychische klachten.

Laaggeletterden, mensen met lage sociaal-economische status en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden ervaren in onze complexe participatiemaatschappij in toenemende mate problemen in de zelfredzaamheid. Zij doen hiervoor ook steeds vaker een beroep op ondersteuning. Zo vormt zwakbegaafdheid een unieke kwetsbaarheid. Uit onderzoek weten we dat mensen met een verstandelijke beperking 1,7 maal zo vaak contact hebben met hun huisarts (Zorg beter begrepen. Verklaringen voor de groeiende vraag naar zorg voor mensen met een verstandelijke beperking. 2014. Woittiez I, Putman L, Egging E, Ras M).

Bij mensen met een verstandelijke beperking zijn er soms uiterlijke kenmerken of is de beperking al vroeg na de geboorte zichtbaar, zoals bij het syndroom van Down. Dit geldt veel minder voor zwakbegaafdheid. De meeste mensen met zwakbegaafdheid wonen en werken zonder veel hulp in de maatschappij. Bij problematiek of stressoren wordt pas de draagkracht overschreden en leidt het lage IQ tot (extra) problemen.

Voor zowel laaggeletterdheid als taalbarrière bestaat er een ICPC-code:

Z07.1 (analfabetisme): gebruiken voor laaggeletterdheid.
Z04 (sociaal-cultureel probleem): gebruiken voor taalbarrière.

Is er sprake van laaggeletterdheid én een taalbarrière: beide coderingen gebruiken.

Voor meer achtergrondinformatie: zie Pharos

Onderwijsactiviteiten

Zelfstudie

E-learning Aanpak van laaggeletterdheid
Pharos Verschillende e-learnings. Je moet je eerst (gratis) aanmelden om hier gebruik van te kunnen maken. Zoals bijvoorbeeld: cultuursensitief communiceren met migranten, met focus op antibiotica. Effectief communiceren in de zorg.
Aflevering Zembla: Liesbeth kan het niet meer volgen Het aantal mensen die het zonder professionele begeleiding of hulp van de overheid het niet meer zelfstandig redden, stijgt volgens deskundigen explosief. Want de wereld wordt steeds sneller, complexer en digitaler. Zembla onderzoekt hoe het de mensen vergaat die niet zelfredzaam zijn. Duur 35 minuten, maar kan na 15 minuten eventueel al wel gestopt worden (2016)
Accredidact nascholing: Mensen met een laag IQ Dit is een betaalde nascholing, sommige opleiders hebben vanwege een abonnement het papieren naslagwerk hiervan.
Probeer een vast moment (bv. elke maandag/ een paar weken lang) bij een vast aantal patiënten (bv. elke eerste van de dag/ 3 per dag) de terugvraag methode te oefenen. Zie de terugvraagmethode. Bespreek dit eventueel na met je opleider.

Leergesprek

De eerste stap is het herkennen van zwakbegaafdheid en laaggeletterdheid. Bekijk samen met je opleider deze checklist hierover: Ga samen na of jullie wel eens stil staan bij laaggeletterdheid. Zijn er patiënten in de praktijk waar jullie dit van weten? Vragen jullie er wel eens expliciet na? Hoe doe je dit dan? Maak je een ICPC dan aan? Verwijs je wel een mensen hiervoor naar de POG-GGZ? Of vraag je een SCIL (korte screener voor intelligentie en licht verstandelijke beperking) of IQ test aan? [1] En als jullie het weten: wat doe je dan anders? Zouden er nog andere dingen die je zou kunnen doen? Kijk ook eens naar het praktijkverbeterplan onder praktijkleren.

Onderwijsprogramma

Quiz. Veel huisartsen (in opleiding) zijn zich niet goed bewust van de omvang van laaggeletterdheid binnen de praktijk. Maak een (kahoot)quiz met feitjes die je haalt uit de achtergrond om hier meer bewustwording over te creëren.

Bespreken van tips en trics. Neem met elkaar de volgende checklist door: https://www.pharos.nl/wp-content/uploads/2018/10/Checklist-HERKENNEN-laaggeletterdheid-1.pdf – wat zijn signalen? Waar moet je op letten? – hoe kan je dit uit vragen?

‘Er zijn meer dan een miljoen mensen die moeite hebben met lezen en schrijven, dus ik vraag standaard aan mensen of ze daar ook moeite mee hebben. Hoe is dat voor jou?’
wil je er over doorpraten?

- hoe noteer je dit in het dossier? ICPC aanmaken + rode vlag

– hoe mee om te gaan? Gesprekstechnisch

de terugvraag methode https://www.pharos.nl/infosheets/laaggeletterdheid-en-beperkte-gezondheidsvaardigheden-de-terugvraagmethode/ ‘ Ik wil graag weten of ik het goed heb uitgelegd, kunt u mij vertellen wat u nu gaat doen? Hoe gaat u straks de medicijnen innemen? Wat vertelt u straks aan uw partner als u thuiskomt?
checklist communicatie op maat

https://www.pharos.nl/wp-content/uploads/2018/10/Checklist-Communicatie-op-maat-gesprekken-voeren-.pdf

neem de tijd
‘wat ga je nu doen’ ‘om te weten of ik het goed heb uitgelegd….’ ‘Ik wil graag weten of ik het goed heb uitgelegd. Kunt u mij in eigen woorden vertellen wat we hebben afgesproken?’
afspraken / medicatie / wat is de belangrijkste informatie?
wat zijn nog uw vragen?

– hulpmiddelen / sites

Gesprekskaart
begrijpjelichaam.nl
thuisarts.nl
huisarts-migrant.nl
https://www.naarjehuisarts.nl/nl/
www.mee.nl
https://www.pharos.nl/wp-content/uploads/2018/10/Checklist-Oberservaties-in-de-apotheek.pdf

Oefenen met laaggeletterdheid. Ga aan de hand van een casus hiermee oefenen. https://www.pharos.nl/wp-content/uploads/2018/10/Checklist-Communicatie-op-maat-gesprekken-voeren-.pdf Voorbeeldcasus: patiënt van 57 jaar, Nederlandse afkomst, recent op de spoed geweest in verband met pijn op de borst. Er werd gedacht aan maagklachten en er is gestart met omeprazol. Patiënt komt nu weer op je spreekuur, waarbij hij aangeeft dat hij zich zorgen maakt of het niet zijn hart is. Dat er aan maagklachten werd gedacht heeft hij niet begrepen en snapt ook niet waarvoor er medicatie is gestart. 1. Probeer de maagklachten uit te leggen 2. Probeer zijn medicatiegebruik na te gaan en vraag nadien naar laaggeletterdheid 3. Stel je wil een Helicobacter Pylori test doen, probeer dit uit te leggen

Praktijkleren

Vaak zijn er nog vele verbeteringen mogelijk in een praktijk voor laaggeletterden. Kijk eens bij de checklist die er voor apothekers is gemaakt: https://www.pharos.nl/wp-content/uploads/2018/10/Checklist-Oberservaties-in-de-apotheek.pdf Als hier verbeterpunten mogelijk zijn, maak die dan aan de hand van het Praktijkverbeterplan hand-out. https://www.hovumc.nl/wiki/Ontwikkelplan Kijk ook eens bij https://www.pharos.nl/stappenplan-laaggeletterdheid-voor-uw-praktijk/ voor een geheel stappenplan voor laaggeletterdheid in een praktijk.

Bronnen

De bouwstenen in de leerlijn maatschappelijk handelen

De leerlijnen

Leerlijn maatschappelijk handelen
Auteur	Joanne Kessler
Stage	1e Huisartsstage 2e Huisartsstage
Competentie	5.1 Gezondheidsbevordering
Leerplek	Leergesprek Onderwijsprogramma Praktijkleren Zelfstudie